Türkiye’nin Endemik Bitki Çeşitliliği: Küresel ve Avrupa Kıyaslaması ile Ekoturizm Potansiyeli ve Sürdürülebilirlik Stratejileri

Türkiye, eşsiz biyo-coğrafi konumu sayesinde olağanüstü zengin bir bitki çeşitliliğine ev sahipliği yapmaktadır. Bu zenginliğin en dikkat çekici yönü, florasının önemli bir kısmını oluşturan endemik bitki türleridir. Ülke, toplam bitki taksonu sayısı ve endemizm oranı açısından hem Avrupa kıtasıyla hem de dünya genelindeki biyoçeşitlilik sıcak noktalarıyla kıyaslandığında benzersiz bir konumdadır. Bu durum, Türkiye’ye küresel ölçekte önemli bir sorumluluk yüklemekle birlikte, aynı zamanda sürdürülebilir turizm ve özellikle botanik turizmi alanında büyük bir potansiyel sunmaktadır.

Bu rapor, Türkiye’nin endemik bitki çeşitliliğini detaylı bir şekilde incelemekte, bu zenginliği Avrupa ve dünya florasıyla karşılaştırmakta ve ekosistem çeşitliliğinin turizm sektörüne sağlayabileceği etkileri derinlemesine analiz etmektedir. Rapor, endemik türlerin korunma statüleri, karşılaştıkları tehditler ve bu tehditlere karşı geliştirilmesi gereken sürdürülebilir yönetim stratejilerini ele almaktadır. Endemik bitki turizminin yerel ekonomilere ve toplumlara katkıları, mevcut projeler ve geleceğe yönelik öneriler de kapsamlı bir şekilde sunulmaktadır. Türkiye’nin doğal mirasını koruma ve bu mirası sorumlu bir şekilde turizme entegre etme çabaları, ülkenin hem ekolojik hem de ekonomik sürdürülebilirliği için kritik öneme sahiptir.

1. Giriş

1.1. Türkiye’nin Biyo-coğrafi Konumu ve Flora Zenginliği

Türkiye, üç kıtanın kesişim noktasında yer alan stratejik biyo-coğrafi konumuyla dünya üzerindeki en zengin flora bölgelerinden biridir.¹ Bu konum, ülkenin sahip olduğu olağanüstü bitki çeşitliliğinin temelini oluşturmaktadır. Ülkenin iklimsel farklılıkları (karasal, Akdeniz ve okyanus iklimlerinin birleşimi), jeolojik ve jeomorfolojik yapısındaki çeşitlilik, zengin su kaynakları (denizler, göller, akarsular) ve deniz seviyesinden 5000 metreye kadar ulaşan büyük yükselti farklılıkları, çok çeşitli yaşam ortamlarının (habitatlar) oluşmasına zemin hazırlamıştır.¹

Anadolu, milyonlarca yıllık jeolojik zamanlar boyunca Asya, Avrupa ve Afrika arasında kritik bir geçiş yolu ve doğal bir köprü görevi görmüştür.¹ Bu durum, farklı kıtasal floraların Anadolu coğrafyasında buluşmasına ve zamanla yeni türlerin evrimleşmesine olanak tanımıştır. Anadolu’nun yükselen sıradağları, birçok bitki türünün yayılışını kısıtlarken, aynı zamanda bazı türler için iklimsel değişim dönemlerinde sığınak görevi görmüştür. Bu hem engelleyici hem de koruyucu rol, bölgenin eşsiz tür çeşitliliğini ve yüksek endemizm oranını şekillendirmiştir. Özellikle Anadolu diyagonalinin doğu ve batı arasında yarattığı ekolojik farklılıklar, floristik çeşitliliğe doğrudan yansımıştır.² Bu “biyoçeşitlilik köprüsü” niteliği, Türkiye’yi sadece tür zengini bir ülke olmanın ötesine taşımakta, aynı zamanda bitki evrimi ve adaptasyonu konusunda küresel çapta önemli bir “canlı laboratuvar” haline getirmektedir. Bu evrimsel derinlik, ülkenin florasını bilimsel araştırmalar ve küresel koruma çabaları için paha biçilmez kılmaktadır.

1.2. Endemik Bitki Türlerinin Önemi

Endemik bitkiler, belirli ve sınırlı bir coğrafi alanda doğal olarak yetişen, dünyanın başka hiçbir yerinde bulunmayan türlerdir.¹ Bu türler, bulundukları habitatın kendine özgü ekolojik koşullarına adapte olmuşlardır ve bu adaptasyonlar onları benzersiz kılmaktadır.¹ Türkiye florasının yaklaşık üçte birinin endemik olması ¹, ülkenin küresel biyoçeşitlilik açısından eşsiz ve kritik bir değer taşıdığını göstermektedir.

Endemik türlerin varlığı ve sağlığı, içinde bulundukları ekosistemlerin istikrarının ve genel sağlığının doğrudan bir göstergesidir. Bu türler, genellikle özelleşmiş ekolojik nişlere ihtiyaç duyar ve kararlı, durağan çevresel koşullarda gelişir.¹¹ Bu özellikleri, onları iklim değişikliği, habitat kaybı ve insan faaliyetleri gibi çevresel tehditlere karşı özellikle savunmasız kılar.¹¹ Endemik türlerin popülasyonlarındaki azalma veya yok oluşları, daha geniş çevresel bozulmaların bir işareti olarak yorumlanabilir. Dolayısıyla, Türkiye’deki yüksek endemizm oranı sadece ulusal bir doğal miras değil, aynı zamanda küresel biyoçeşitlilik koruma stratejileri için de önemli bir sorumluluk anlamına gelmektedir. Bu türlerin korunması, toprak erozyonunun önlenmesi ve su kaynaklarının temizlenmesi gibi ekosistem hizmetlerinin sürdürülebilirliği için temel bir gerekliliktir.⁴

2. Türkiye’nin Endemik Bitki Çeşitliliğine Genel Bakış

2.1. Mevcut Durum ve Endemizm Oranları

Türkiye, bitki çeşitliliği açısından dünyanın en zengin ülkelerinden biri konumundadır. Ülkemizdeki toplam bitki taksonu (tür, alt tür, varyete) sayısı yaklaşık 11.400 civarında olmakla birlikte ², bazı kaynaklarda bu sayının 12.000’i aştığı belirtilmektedir.⁴ Endemik takson sayısı ise 3.700 dolaylarındadır.² Diğer raporlar bu sayıyı 3.090 ³ veya 3.750’den fazla ⁴ olarak ifade etmektedir. Bu verilerdeki küçük farklılıklar, devam eden botanik araştırmalar ve yeni tür keşifleriyle birlikte bu sayıların sürekli arttığını göstermektedir.²

Endemik taksonların toplam bitki taksonlarına oranı, yani endemizm oranı, yaklaşık %32 ², %33.5 ³, %34 ⁴ veya %34.4 ¹ olarak rapor edilmektedir. Bu oran, ılıman kuşak ülkeleri için oldukça yüksek bir değerdir.⁵ Ülkede endemik familya bulunmamakla birlikte, 15 cins düzeyinde endemik bitki grubu mevcuttur.¹ Bitki florasına ilişkin bu dinamik veriler, Türkiye’nin botanik zenginliğinin tam olarak belgelenmesi ve etkin bir şekilde korunması için sürekli araştırma ve veri tabanı güncellemelerinin ne kadar kritik olduğunu ortaya koymaktadır.

Aşağıdaki tablo, Türkiye’nin endemik bitki istatistiklerini özetlemektedir:

Tablo 1: Türkiye’nin Endemik Bitki İstatistikleri

Not: Sayılar, devam eden botanik araştırmalar ve yeni keşiflerle birlikte değişebilir.

2.2. Öne Çıkan Endemik Bitki Türleri ve Özellikleri

Türkiye, botanik açıdan büyük ilgi çeken ve kendine özgü özelliklere sahip birçok endemik bitki türüne ev sahipliği yapmaktadır. Bu türler arasında şunlar öne çıkmaktadır:

• Kazdağı Göknarı (Abies Equi-Trojani): Kaz Dağları’na özgü, bölgenin ekolojik dengesi için önemli bir ağaç türüdür.¹²
• Muş Lalesi (Tulipa Sintenisii Baker): Muş ve Bulanık Ovaları’nda görülen bu tür, parlak renkleri ve estetik değeriyle botanik turizminin gelişmesinde önemli bir rol oynamış, yerel sosyal ve ekonomik kalkınmaya katkı sağlamıştır.¹² Kış sonuna doğru ortaya çıkar ve bitki gözlemcileri ile bilim insanlarının ilgisini çeker.¹²
• Van Ters Lalesi (Fritillaria Imperialis): Birçok kültürde hüznün sembolü olarak kabul edilen bu süs bitkisi, efsanelere konu olmuştur. Anadolu coğrafyasına ait endemik bitkilerden olup, dünya üzerinde bilinen 165 türü ve alt türü bulunmaktadır. Türkiye’de en çok Hakkari ve Van bölgelerinde yetişir.¹²
• Kapadokya Soğanı (Allium Cappadocicum): Kapadokya bölgesine özgü bir bitki türüdür.¹²
• Anadolu Sığlası (Liquidambar Orientalis): “Günlük Ağacı” olarak da bilinen bu ağaç, Türkiye’de Güney Ege ve Batı Akdeniz bölgelerinde sınırlı alanlarda yetişir. 20 metreye kadar boylanabilir ve görünüş olarak çınarı andırır.¹²
• Piyan, Eber Sarısı (Thermopsis Turcica): Eber Gölü çevresine özgü, nadir ve endemik bir türdür.¹²
• Cyclamen pseudibericum Hildebr. (Domuz turbu, topalak, Alayaprak): Türkiye’nin güneyinde Amanos Dağları ve Doğu Toroslarda, Kahramanmaraş ve Osmaniye illeri çevresinde, akarsu kenarlarında, kayalık vadilerde ve ormanlık alanlarda yetişir. Bu tür, 1994’te “Tehlikede” (EN), 2001’de ise “Çok Tehlikede” (CR) kategorisine alınmıştır.¹ Türkiye, dünyadaki 21 siklamen türünden 10’una ev sahipliği yapar ve bunların 6’sı endemiktir.¹
• Astragalus (Geven): 233 tür ile endemik tür sayısı bakımından en zengin cinstir ve endemizm oranı oldukça yüksek, %59.6’dır. Bu cinsin çoğu türü Doğu Anadolu Bölgesi’nin yüksek dağlarında yetişir.³
• Verbascum (Sığırkuyruğu): 232 türün 185’i endemik olup, endemizm oranı %70.4 gibi çok yüksektir. Bu cinsin türleri Geven’in aksine Türkiye’nin batı bölgelerinde yayılış gösterir.⁵
• Centaurea (Peygamber çiçeği): 107 endemik türle üçüncü sıradadır ve endemizm oranı %65’tir. Bu cinsin türleri Türkiye’nin değişik coğrafi bölgelerine dağılmıştır.¹⁵ Özellikle Centaurea tchihatcheffii (Yanardöner), Ankara Gölbaşı Mogan Gölü çevresinde çok sınırlı bir alanda yetişen ve “Çok Tehlikede” (CR) statüsünde olan dar yayılışlı endemik bir türdür.⁴
• Aydın Ölmezçiçeği (Helichrysum heywoodianum P.H. Davis): Parlak sarı çiçekleri nedeniyle “altın otu” olarak da anılır ve IUCN Kırmızı Listesi’nde “Kritik Düzeyde Tehlikede” (CR) olarak yer almaktadır. Dilek Yarımadası’nda bulunur.¹⁶
• Muğla Endemikleri: Muğla ili, Alkanna mughlae (Yalı havacivası), Allium fethiyense (Çam körmeni), Centaurea kirmacii (Peygamber çiçeği), Colchicum figlalii (Yırtıksürincan) ve Crocus babadaghensis (Babadağ safranı) gibi birçok “Kritik Tehlikede” (CR) statüsündeki endemik türe ev sahipliği yapmaktadır.¹⁸ Özellikle Babadağ safranı, estetik değeri nedeniyle biyokaçakçılık hedefinde olan türlerdendir.¹⁸

Bu endemik bitkilerin estetik cazibesi ve nadirliği, onları botanik turizmi için önemli bir çekim noktası haline getirmektedir. Ancak, aynı zamanda bu özellikler, kaçak toplama ve biyokaçakçılık gibi ciddi tehditlere karşı da savunmasız bırakmaktadır. Örneğin, Babadağ safranı gibi türlerin biyokaçakçılık hedefi olması, bu güzelliğin sürdürülebilir kullanımını zorlaştırmaktadır. Bu durum, sürdürülebilir turizm geliştirilirken, bu türlerin cazibesinden faydalanmak ile onları yok olmaktan korumak arasındaki hassas dengeyi kurmanın ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Bu denge, yerel toplulukların katılımını sağlayan, eğitim odaklı ve sıkı denetimli turizm modellerini gerektirmektedir.

2.3. Coğrafi Dağılım ve Endemizm Merkezleri

Endemik bitkiler, yayılış alanları açısından çok küçük bir bölgeyle sınırlı (nokta endemikleri) olabileceği gibi, daha geniş bir coğrafyaya da yayılabilirler.¹ Türkiye’de endemizm açısından en zengin bölgeler, Toros dağlarının batı ve orta kesimleri ile İç Anadolu ve Doğu Anadolu arasındaki geçiş alanlarıdır.¹

Ülke genelinde öne çıkan bazı önemli endemizm merkezleri ve barındırdıkları takson sayıları şunlardır:

• Bolkar Dağları: 305 endemik takson.¹
• Erciyes Dağı: 190 endemik takson.¹
• Amanos Dağları: 250 endemik takson.¹
• Kaz Dağları: 70 endemik takson.¹
• Tuz Gölü: Özellikle güney kesimleri, 42 endemik, nadir ve nesli tehdit altında olan hassas takson barındırır. Kalidiopsis wagenitzii, Micrornemum coralloides ve Cyathobasis fruticulosa gibi monotipik cinslerin yegane yayılış alanıdır.⁴
• Göller Yöresi (Isparta, Burdur, Denizli, Konya, Antalya): Toplam 950 endemik bitki taksonu.⁴
• Küre Dağları Milli Parkı: 1014 bitki taksonu tespit edilmiş olup, 45’i tehlike altındadır.⁴
• Kızıldağ (Konya): Serpantine özgü 190 taksonun 68’i endemiktir (%36). Alanda son zamanlarda bilim dünyası için 11 yeni bitki türü tanımlanmıştır.⁴
• Giresun Dağları: 110 endemik takson barındırır; bunlardan 15’i alana özgü, 25’i ise ülke çapında nadirdir.⁴
• Antalya Milli Parkları (Köprülü Kanyon, Altınbeşik Mağarası, Olimpos-Beydağları, Güllük Dağı): Köprülü Kanyon Milli Parkı, 233 (%22.78) endemik taksonla bu bölgedeki en zengin alandır.⁴
• Eskişehir: Yaklaşık 2000 bitki türü doğal yayılış göstermekte olup, bunların 220’den fazlası endemiktir. Özellikle Sündiken ve Türkmen Dağları’nda 14 tür sadece Eskişehir’de yetişmektedir.⁴
• Kütahya: 130 endemik takson.⁴
• Afyon: 72 endemik takson.⁴
• Munzur (Tunceli): 43 endemik bitki türü.¹⁹

Türkiye, küresel ölçekte bir biyoçeşitlilik sıcak noktası olarak kabul edilmektedir.⁴ Ancak yukarıdaki veriler, endemizmin ülke içinde de belirli “mikro-sıcak noktalarda” yoğunlaştığını göstermektedir. Bu, endemik bitki çeşitliliğinin coğrafi dağılımının homojen olmadığını, aksine belirli bölgelerde olağanüstü yoğunlaştığını ortaya koymaktadır. Bu yoğunlaşma, koruma çabalarının ve sürdürülebilir turizm geliştirme stratejilerinin bu özel alanlara odaklanmasını gerektirmektedir. Kaynakların bu “sıcak noktalar içindeki sıcak noktalara” yönlendirilmesi, koruma açısından yüksek verim sağlayabilir ve aynı zamanda son derece özelleşmiş, yüksek değerli botanik turizm deneyimleri yaratma potansiyeli sunar. Bu alanların hassasiyeti, sıkı koruma önlemlerinin uygulanmasının önemini de vurgulamaktadır.

Aşağıdaki tablo, Türkiye’deki endemik bitkilerin fitocoğrafik ve coğrafi bölgelere göre dağılımını sunmaktadır:

Tablo 2: Türkiye’deki Endemik Bitkilerin Fitocoğrafik ve Coğrafi Bölgelere Göre Dağılımı

Not: Bazı endemik bitkiler birden fazla bölgede yayılış gösterebilir.²

2.4. Koruma Statüleri ve Tehditler

Türkiye’nin zengin endemik florası, ne yazık ki ciddi tehditler altındadır. Ülkede yaklaşık 1500 bitki türü yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır.¹ Özellikle çok dar yayılışlı endemik bitkiler için bu risk daha da yüksektir; yetiştiği alanın tahrip olması, türün dünyadan tamamen silinmesi anlamına gelebilir.¹

IUCN Kırmızı Liste Kategorileri:

Uluslararası Doğayı Koruma Birliği (IUCN) kriterlerine göre, Türkiye’deki endemik türlerin koruma statüleri endişe vericidir.

• Cyclamen pseudibericum Hildebr. (Domuz turbu), 1994’te “Tehlikede” (EN) iken, 2001’de “Çok Tehlikede” (CR) kategorisine yükseltilmiştir.¹
• Aydın Ölmezçiçeği (Helichrysum heywoodianum), “Kritik Düzeyde Tehlikede” (CR) olarak listelenmiştir.¹⁶
• Muğla ilinde bulunan Alkanna mughlae (Yalı havacivası), Allium fethiyense (Çam körmeni), Centaurea kirmacii (Peygamber çiçeği), Colchicum figlalii (Yırtıksürincan) ve Crocus babadaghensis (Babadağ safranı) gibi birçok endemik tür “Kritik Tehlikede” (CR) kategorisindedir.¹⁸
• IUCN 2022 kriterlerine göre, Türkiye’deki endemik türlerin yaklaşık 117’si “Çok Tehlikede” (CR) ve 155’i “Tehlikede” (EN) kategorisinde yer almaktadır. Geçmişte, 19. ve 20. yüzyıllarda sekiz endemik bitki türünün soyunun tükendiği kesinleşmiştir.²⁰ Bu durum, biyolojik çeşitliliğin korunması, araştırılması ve akılcı bir şekilde yönetilmesi gerekliliğini ortaya koymaktadır. Türkiye’nin Bitkileri Kırmızı Listesi Projesi (2019-2022) gibi çalışmalarla, IUCN standartlarında değerlendirmeler yapılarak bu tehditlerin boyutu belirlenmeye çalışılmaktadır.²¹

Başlıca Tehdit Eden Faktörler:

Endemik bitki türlerini tehdit eden başlıca faktörler şunlardır:

• Habitat Parçalanması, Küçülmesi veya Yok Olması: Hızlı nüfus artışı, sanayileşme, tarımsal gelişmeler, ormanların kesilmesi veya yakılması, çayır ve meraların sanayi, yerleşim veya tarım alanlarına dönüştürülmesi, maden ocakları, baraj yapımları, kırsal rekreasyonel faaliyetler, su ve rüzgar erozyonu, kara ve demiryolu ulaşım ağları ile enerji nakil hatları, habitat kayıplarının en yaygın nedenleridir.²⁰ Habitat kaybı, türlerin neslinin tükenmesinin ana nedenidir; bir alandaki %90’lık habitat azalması, %50 tür kaybıyla sonuçlanabilir.²⁰
• Orman Yangınları: Büyük orman yangınları, endemik ve dar yayılışlı türlerin tamamen yok olma riskini taşır. Yangınlar, bitki örtüsünü yok ederek istilacı bitkilerin hızla yerleşmesine zemin hazırlar.²⁰
• Koruma Alanlarında Aşırı Otlatma ve Tohum Döngüsünün Kırılması: Yoğun otlatma, bazı bitki türlerinin çiçek açma ve tohum bağlama oranlarını azaltır, hatta bazı endemik türlerde tohum oluşumunu tamamen engelleyebilir. Özellikle tek yıllık türlerde, 2-3 yıl üst üste tohum döngüsünün kırılması, popülasyonun devamlılığını tehlikeye atar.²⁰
• Ağaçlandırma ve Gençleştirme Çalışmaları: Geleneksel ormancılık faaliyetlerinde biyolojik çeşitlilik yeterince dikkate alınmamaktadır. Endüstriyel plantasyon sahalarında, yeni dikilen fidanlarla su, ışık ve besin rekabetini önlemek amacıyla yapılan tam alanda diri örtü temizliği, alandaki türlerin devamlılığını sağlayan tohum, kök, yumru gibi çoğalma materyalini ortadan kaldırarak endemik veya nadir türlere zarar vermektedir.²⁰
• Çekici Çiçekli Türlerin Koparılması, Üreme Materyalinin Tahribi ve Biyokaçakçılık: Estetik değeri yüksek bitkiler, insanlar için cazibe kaynağıdır. Özellikle yol kenarları gibi insan hareketliliğinin yoğun olduğu yerlerde çiçekleri sürekli koparılan türlerin tohum oluşturmasına izin verilmemektedir. Bazı türler sökülerek yaşam alanlarından taşınmakta, bu da onların kurumasına yol açabilmektedir. Crocus babadaghensis gibi türler, uluslararası biyokaçakçılığın hedefindedir.¹⁸
• İstilacı Türlerin Biyoçeşitlilik Üzerindeki Baskısı: İstilacı türler, taşındıkları coğrafyaların doğal türlerini zamanla baskı altına almakta, hatta bazen tamamen yok etmektedir. Yayılış alanlarının darlığı ve popülasyonlarının zayıflığı nedeniyle en çok zarar gören türler genellikle endemik ve nadir türlerdir. İstilacı türler, küresel olarak biyolojik çeşitliliğin korunmasına yönelik habitat kayıplarından sonra en büyük ikinci tehdittir.²⁰
• Küresel Isınma ve İklim Değişikliğinin Etkisi: Küresel ısınma ve iklim değişikliği, sıcaklık ortalamalarındaki değişimler ve yağış rejimlerindeki düzensizlikler yoluyla bitki vejetasyonları ve türler üzerinde olumsuz etkilere sahiptir.¹¹ Uzun vadede türlerin %40’ının yok olma tehlikesine gireceği tahmin edilmektedir.²⁰ Endemik türler, özelleşmiş ekolojik nişlere ihtiyaç duydukları için iklim değişikliğine karşı özellikle savunmasızdır.¹¹
• Doğal Alanların Tarıma Açılması ve Tarımsal Kimyasalların Kullanımı: Artan nüfusun beslenmesi ve insan isteklerinin karşılanması için doğal alanlar ve ormanlar üzerindeki baskı artmaktadır. Doğal bitki örtüsünün zarar görmesi, orman bitki birliğinde büyük değişimlere neden olmakta ve endemik ve nadir türlerin habitatlarını bozmaktadır. Tarımsal kimyasal kullanımı, özellikle herbisitler, alandaki bitki örtüsünü doğrudan yok ederek endemik ve nadir türlerin ortadan kalkmasına yol açmaktadır.²⁰

3. Türkiye’nin Biyoçeşitliliğinin Avrupa ve Dünya ile Kıyaslaması

3.1. Küresel Endemizm Bağlamında Türkiye’nin Yeri

Türkiye, biyolojik çeşitlilik açısından küresel ölçekte son derece önemli bir konumdadır. Conservation International’ın 2006 yılındaki bir çalışması, dünyada sadece Türkiye ve Güney Afrika’nın 35 biyoçeşitlilik sıcak noktasından üç tanesini aynı anda barındırdığını ortaya koymuştur.⁴ Bu durum, Türkiye’nin küresel biyoçeşitlilik koruma çabaları için ne denli stratejik bir öneme sahip olduğunu göstermektedir.

Dünya genelindeki endemizm oranları incelendiğinde, Türkiye’nin konumu daha da belirginleşmektedir.³ Örneğin:

• Güneydoğu Asya’da 42.000-45.000 bitki türünün 40.000’i endemik olup endemizm oranı %88.8’dir.
• Çin ve Doğu Asya’da 45.000 bitki türünün 18.650’si endemik olup endemizm oranı %41.4’tür.
• Avustralya, milyonlarca yıldır izole olması nedeniyle 15.638 bitki türünün %90’ı endemik olup son derece yüksek bir endemizm oranına sahiptir.
• Yeni Zelanda’da 2.400 bitki türünün yaklaşık %81.1’i endemiktir.
• Güney Amerika’da 70.000 bitki türünden 55.000’i endemik olup endemizm oranı %78.5’tir.
• Afrika kıtasındaki bitkilerin yaklaşık 35.000’i endemik olup endemizm oranı %57.5’tir.
• Madagaskar’da 9.704 bitki türünün yaklaşık %80’i endemiktir.³

Akdeniz Kıyıları (Yunanistan, Kıbrıs, Lübnan, Portekiz, Fransa’nın bir bölümü, Libya, İspanya, Cezayir, İsrail gibi ülkeleri kapsayan bölge) 25.000’in üzerinde bitki türüne sahiptir ve bunların 13.000’i endemiktir. Dünyadaki endemik bitkilerin %4.8’i bu bölgede yer almaktadır.³ Türkiye’nin endemizm oranı %32 ile %34.4 arasında değişmektedir.¹ Bu oran, özellikle ılıman kuşak ülkeleri arasında oldukça dikkat çekicidir ve Türkiye’yi küresel biyoçeşitlilik haritasında önemli bir oyuncu yapmaktadır.

3.2. Avrupa Kıyaslaması

Türkiye’nin bitki çeşitliliği, tek başına tüm Avrupa kıtasıyla kıyaslanabilecek düzeydedir.⁴ Tüm Avrupa kıtasında yaklaşık 12.500 çiçekli bitki türü bulunurken ⁸, sadece Anadolu Yarımadası’nda bu sayıya yakın (yaklaşık 11.000-12.000) tür olduğu bilinmektedir.⁸ Bu, Türkiye’nin Avrupa florası içindeki olağanüstü zenginliğini açıkça ortaya koymaktadır.

Endemizm oranları açısından yapılan karşılaştırma, Türkiye’nin Avrupa’daki benzersiz konumunu daha da vurgulamaktadır ³:

• Türkiye: Endemizm oranı %32 – %34.4. Endemik tür sayısı 3.000’den fazladır.¹
• Yunanistan: Yaklaşık 1000 endemik bitki türü ile Avrupa ülkeleri arasında Türkiye’den sonra endemik tür bakımından en zengin ülkedir. Endemizm oranı %14.9’dur.⁵
• İspanya: Tür sayısı 5.050, endemizm oranı %18.6’dır.⁵
• Fransa: 4.650 farklı bitkiden sadece %2.9’u endemiktir.⁵
• Polonya: Sadece 2.450 bitki türüne ve %0.1’lik bir endemizm oranına sahiptir.⁵
• İsviçre: Sadece 1 endemik bitki türüne sahiptir.³

Bu karşılaştırmalı veriler, Türkiye’nin Avrupa’daki botanik zenginlik ve endemizm açısından bir istisna teşkil ettiğini açıkça göstermektedir. Bu durum, sadece niceliksel bir farklılık değil, aynı zamanda Türkiye’nin benzersiz evrimsel süreçler ve ekolojik koşullar sayesinde bu eşsiz çeşitliliği barındırdığı anlamına gelmektedir. Bu olağanüstü konum, Türkiye’ye Avrupa ve küresel biyoçeşitlilik korumasında kritik bir rol yüklemektedir. Türkiye florasındaki herhangi bir tür kaybı, Avrupa’nın genel biyoçeşitliliği üzerinde orantısız derecede büyük bir etki yaratacaktır. Bu nedenle, Türkiye’nin endemik bitki örtüsünün korunması, uluslararası düzeyde daha fazla ilgi ve iş birliği gerektirmektedir.

4. Ekosistem Çeşitliliğinin Turizm Alanındaki Etkileri

4.1. Ekoturizm ve Botanik Turizmi Kavramları

Ekoturizm, doğal çevrenin korunmasını ve yerel halkın refahını artırmayı hedefleyen, nispeten bozulmamış doğal alanlara yapılan sorumlu seyahatler olarak tanımlanır.²⁸ Kitle turizminin olumsuz çevresel etkilerine bir tepki olarak ortaya çıkmış ve günümüzde turizm endüstrisinin hızla gelişen bir alt sektörü haline gelmiştir.²⁸ Ekoturizm, doğaya karşı duyarlı, ekonomik yönden verimli, sosyal yönden sorumlu ve ekolojik yönden krizi önleyici özelliklere sahiptir.²⁸ Temel ilkeleri arasında doğal ve kültürel etkileri en aza indirmek, ziyaretçileri çevre koruma konusunda eğitmek, yerel topluluklara ekonomik fayda sağlamak ve doğal alanların yönetimi için doğrudan gelir yaratmak yer alır.²⁸

Botanik turizmi ise, ekoturizmin özel bir alt dalı olarak, özellikle bitkilere ilgi duyan bireylerin doğal bitki örtüsünü gözlemlemek, incelemek ve öğrenmek amacıyla gerçekleştirdikleri seyahatleri ifade eder.³⁰ Bu turizm türü, yeterli düzeyde bitki bilgisine sahip, alanında uzman rehberler eşliğinde, küçük gruplar halinde ve çevre bilinci yüksek katılımcılarla yapılır.³¹ Botanik turizmi, yerel halkın desteğini gerektirir ve yerel ekonomiye katkı sağlayacak şekilde tasarlanmalıdır.³¹

Ekoturizmin ekonomik modeli, kitle turizminin aksine, elde edilen gelirin önemli bir kısmının (bazı durumlarda %95’e kadar) doğrudan yerel ekonomiye ve topluluklara aktarılmasını sağlar.²⁸ Bu doğrudan ekonomik katkı, yerel halk için doğal çevreyi koruma konusunda güçlü bir teşvik oluşturur. Bu model, yerel halkı potansiyel tehdit olmaktan çıkarıp, kendi doğal miraslarının aktif koruyucuları haline getirerek, ekonomik refah ile ekolojik koruma arasında döngüsel bir ilişki kurar. Bu durum, turizm kaynaklarının uzun vadeli sürdürülebilirliği için hayati öneme sahiptir.

4.2. Türkiye’nin Ekoturizm ve Botanik Turizmi Potansiyeli

Türkiye, sahip olduğu olağanüstü biyoçeşitlilik, üç kıta arasındaki stratejik konumu ve zengin doğal güzellikleriyle ekoturizm ve botanik turizmi açısından eşsiz bir potansiyele sahiptir.²⁹ Ülke, 2012 yılı itibarıyla 41 milli park, 185 tabiat parkı ve 109 tabiat anıtı gibi geniş bir koruma alanları ağına sahiptir.²⁹ Bu alanlar, ekoturizm aktiviteleri için önemli kaynaklar sunmaktadır.

Türkiye’de ekoturizme örnek olabilecek birçok aktivite bulunmaktadır:

• Yaban hayatı gözlemciliği (kuş gözlemciliği ve fauna gözlemciliği dahil).²⁸
• Doğa yürüyüşleri (trekking), dağ bisikleti ve atlı doğa yürüyüşleri.²⁸
• Yayla turizmi.²⁸
• Akarsu turizmi (rafting, kano).²⁹
• Mağara turizmi.²⁹
• Sportif olta balıkçılığı.²⁹
• Tarım ve çiftlik turizmi.²⁹
• Balon turizmi.²⁹
• Sualtı dalış turizmi.²⁹
• Macera turizmi.²⁹
• Botanik turizmi, endemik bitki türlerinin zenginliği sayesinde özel bir potansiyel taşımaktadır.²⁹

Türkiye’de botanik turizmine yönelik çeşitli botanik bahçeleri de bulunmaktadır. Bunlar arasında Atatürk Arboretum Botanik Bahçesi (İstanbul), Çukurova Üniversitesi Ali Nihat Gökyiğit Botanik Bahçesi (Adana), Ege Üniversitesi Botanik Bahçesi (İzmir), Gaziantep Botanik Bahçesi ve Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi (İstanbul) sayılabilir.³¹ Bu bahçeler, bitki gözlemcileri ve bilim insanları için önemli destinasyonlardır.

Öne çıkan bazı ekoturizm rotaları ve endemik bitkilerle ilişkileri şunlardır:

• Başkonuş Yaylası, Kahramanmaraş: Sümbül ve Salep başta olmak üzere birçok endemik bitkiyi barındırmaktadır.³³
• Muş ve Bulanık Ovaları: Muş Lalesi (Tulipa Sintenisii Baker) sayesinde botanik turizminin gelişmesinde önemli rol oynamıştır.¹²
• Köyceğiz, Muğla: Anadolu Sığlası (Liquidambar Orientalis) gibi endemik türlerin yetiştiği sınırlı alanlara yakınlığı ile dikkat çeker.¹² Dalyan bölgesi, deniz kaplumbağalarının üreme alanı olan İztuzu Kumsalı ve Akdeniz Foku gibi nadir türleriyle ekoturizm için önemli bir örnektir.²⁹
• Kaz Dağları: Kazdağı Göknarı gibi endemik türlere ev sahipliği yapar.¹²
• Tunceli (Munzur): 43 endemik bitki türü ile önemli bir bitki zenginliğine sahiptir.¹⁹

Türkiye’nin Turizm Stratejisi 2023, kıyı turizminin yanı sıra alternatif turizm türlerinin geliştirilmesini hedeflemektedir. Bu strateji, ülkenin doğal, kültürel, tarihi ve coğrafi değerlerini koruma-kullanma dengesi içinde kullanmayı ve turizmden alınan payı artırmayı amaçlamaktadır.²⁹

4.3. Yerel Ekonomiye ve Topluma Katkıları

Ekoturizm ve botanik turizmi, yerel ekonomilere ve toplumlara önemli katkılar sağlayabilir. Bu katkılar doğrudan, dolaylı ve uyarılmış etkiler şeklinde ortaya çıkar.²⁸

• Doğrudan Ekonomik Katkılar: Turistlerin konaklama, yeme-içme, yerel ürün ve hediyelik eşya alımları gibi harcamaları, doğrudan yerel ekonomiye katkı sağlar.²⁸ Muş Lalesi’nin Muş ve Bulanık Ovaları’nda botanik turizminin gelişmesinde oynadığı rol, bitki gözlemciliği yapan turistler ve bilim insanları sayesinde yerel sosyal ve ekonomik kalkınmaya büyük katkılar sağlamıştır.¹² Tunceli’nin endemik bitki çeşitliliği de ilin ekonomisine katma değer sağlayacak doğal bir hazine olarak görülmektedir.¹⁹
• Dolaylı ve Uyarılmış Ekonomik Katkılar: Konaklama ve yeme-içme işletmelerinin yerel tedarikçilerden mal ve hizmet alımları dolaylı etkiler yaratırken, turizm sektöründe çalışanların ücretleriyle yaptıkları harcamalar uyarılmış etkiler oluşturur.²⁸ Bu durum, oteller, restoranlar, hediyelik eşya dükkanları ve seyahat hizmetleri gibi diğer yerel ekonomik faaliyetlerin gelişmesine katkıda bulunur.²⁸ Yerel ekonomide çeşitlilik yaratarak, özellikle tarıma dayalı faaliyetlerle yeterli istihdam sağlayamayan yerel halka yeni iş olanakları sunar.²⁸
• Yerel Kültürün ve Mirasın Korunması: Ekoturizm, yöreye özgü el sanatları ve yiyecekler gibi yerel ürünlere olan talebi artırarak yerel kültürün korunmasına yardımcı olabilir.²⁸ Turistlerin yerel kültüre duyduğu ilgi, somut ve soyut kültürel mirasın korunması ve yaşatılması için önemli bir destek sağlar.²⁸
• Toplumsal Refahın Artırılması: Ekoturistlerin yerel halkla yakın ilişki içinde olmaları ve onların yaşam biçimlerini öğrenme istekleri, karşılıklı kültürel etkileşimi teşvik eder.²⁸ Turizme bağlı olarak ulaşım, iletişim ve sağlık gibi altyapı hizmetlerinde meydana gelen iyileşmeler, destinasyondaki yerel halkın yaşam kalitesini artırır ve ekonomik kazanımlarla birlikte refah düzeyini yükseltir.²⁸

4.4. Mevcut Projeler ve Rotalar

Türkiye’de ekoturizm ve botanik turizmi potansiyelini değerlendirmek ve koruma-kullanma dengesini sağlamak amacıyla çeşitli projeler ve rotalar geliştirilmiştir:

• Milli Parklar ve Koruma Alanları: Türkiye’deki milli parklar, tabiat parkları ve tabiat anıtları, ekoturizm için başlıca kaynakları oluşturur. Bu alanlar, doğal, kültürel, jeolojik, tarihi ve arkeolojik değerleriyle büyük öneme sahiptir.²⁹
• Türkiye Turizm Stratejisi 2023: Bu strateji, kıyı turizminin yanı sıra sağlık, termal, kış sporları, dağ ve doğa turizmi, yayla turizmi, kırsal ve ekoturizm gibi alternatif turizm türlerinin geliştirilmesini hedeflemektedir.²⁹ Strateji, turizm kaynaklarının noktasal planlama yerine gelişim aksları boyunca turizm koridorları ve ekoturizm bölgeleri oluşturacak şekilde ele alınmasını önermektedir.²⁹
• Sürdürülebilir Turizm Projeleri: Mavi Bayrak Projesi, Çam Ödülü Projesi ve ISO 14000 Çevre Yönetim Sistemi gibi uluslararası standartlara uygun projeler, sürdürülebilir turizm uygulamalarını teşvik etmektedir.²⁹ Türkiye, 2012 yılı itibarıyla 355 mavi bayraklı plaj ile dünyada dördüncü sırada yer almıştır.²⁹
• Özel Projeler ve Rotalar:
  • Küre Dağları Milli Parkı Orman Koruma Alanları Yönetiminin Güçlendirilmesi Projesi: Küresel Çevre Fonu (GEF) destekli bu proje, 2012 Rio+20 Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Konferansı’nda Türkiye’yi temsil eden en iyi 25 uygulamadan biri olarak seçilmiştir.²⁹
  • Kuş Cennetleri Projesi: 2005 yılında başlatılan bu proje ile Manyas, Uluabat, Gediz Deltası gibi 13 kuş cenneti hayata geçirilmiştir. Manyas Kuş Cenneti Milli Parkı, 2004 yılında Avrupa Birliği tarafından A Sınıfı Kuş Cenneti Diplomasına layık görülmüştür.²⁹
  • “Tarih ve Endemik Bitkiler Buluşuyor” Sergisi: Kültepe Kaniş Eserleri ve Endemik Bitki Türleri’nin fotoğraflarının yer aldığı bu tür sergiler, kültürel ve doğal mirasın birleşimini vurgulayarak turizm potansiyelini artırabilir.³⁴
  • “Zenginliğe Farklı Bir Bakış: Endemik Bitkilerimiz ve Tüllüşahın Hikayesi” Projesi: TÜBİTAK tarafından desteklenen bu proje, Aydın’ın simge bitkilerinden Tüllüşah’ı tanıtarak lise öğrencilerine yönelik doğa eğitimi ve bilim okulları düzenlemektedir. Bu tür projeler, doğaya duyarlı bireylerin yetiştirilmesine katkıda bulunur ve gelecekteki botanik turizmi katılımcılarını şekillendirir.³⁵
  • Botanik Bahçeleri: Ankara, İstanbul, Adana, İzmir, Gaziantep, Konya ve Isparta’da bulunan botanik bahçeleri, bitki çeşitliliğinin korunması ve tanıtılması için önemli merkezlerdir. Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi’nin ziyaretçi sayılarındaki artış, botanik turizmine olan ilginin yükselişini göstermektedir.³¹

Bu projeler ve rotalar, Türkiye’nin biyoçeşitlilik zenginliğini koruma ve sürdürülebilir turizm yoluyla ekonomik ve sosyal faydalar sağlama çabalarının bir göstergesidir.

5. Sürdürülebilirlik Zorlukları ve Çözüm Önerileri

5.1. Karşılaşılan Zorluklar

Türkiye’nin endemik bitki çeşitliliği, çeşitli çevresel ve insani baskılar nedeniyle ciddi tehdit altındadır. Bu tehditler, sürdürülebilir turizm geliştirme çabaları için de önemli zorluklar yaratmaktadır:

• Habitat Parçalanması ve Yok Olması: Hızlı nüfus artışı, sanayileşme, plansız kentleşme, tarımsal genişleme, ormansızlaşma, madencilik faaliyetleri, baraj yapımları ve ulaşım ağlarının genişlemesi, endemik bitkilerin yaşam alanlarını daraltmakta, parçalamakta veya tamamen yok etmektedir.²⁰ Bu durum, özellikle dar yayılışlı türler için geri dönülemez kayıplara yol açabilir.¹
• İklim Değişikliği: Küresel ısınmaya bağlı iklim değişikliği, sıcaklık ve yağış rejimlerindeki düzensizlikler, bitki vejetasyonlarını ve türlerin yaşam döngülerini olumsuz etkilemektedir. Endemik türler, özelleşmiş ekolojik nişlere bağımlı olduklarından, iklim değişikliğinin etkilerine karşı daha savunmasızdır.¹¹ Uzun vadede türlerin %40’ının yok olma tehlikesine gireceği tahmin edilmektedir.²⁰
• Biyokaçakçılık ve Bilinçsiz Toplama: Estetik veya ekonomik değeri yüksek endemik bitkilerin (örneğin lale ve siklamen türleri) bilinçsizce toplanması, sökülmesi veya yasa dışı ticareti (biyokaçakçılık), türlerin popülasyonlarını ciddi şekilde azaltmaktadır.¹⁸ Bu durum, türlerin tohum oluşturmasını engellemekte ve genetik çeşitliliği zayıflatmaktadır.²⁰
• Yanlış Arazi Yönetimi ve Tarımsal Faaliyetler: Orman yangınları, aşırı otlatma, geleneksel ormancılık faaliyetlerindeki diri örtü temizliği ve ağaçlandırma çalışmaları, endemik ve nadir türlerin habitatlarına zarar vermektedir.²⁰ Tarım alanlarının genişlemesi ve tarımsal kimyasalların (özellikle herbisitlerin) kullanımı, doğal bitki örtüsünü doğrudan yok etmektedir.²⁰
• İstilacı Türlerin Baskısı: İstilacı bitki ve hayvan türleri, yerel ekosistemlere girerek endemik türler üzerinde rekabet ve baskı oluşturmakta, doğal türlerin yerini alarak biyoçeşitliliği tehdit etmektedir.²⁰
• Turizmin Olumsuz Etkileri: Kontrolsüz turizm faaliyetleri, özellikle hassas doğal alanlarda, toprak sıkışması, egzoz gazı emisyonları, atık birikimi ve habitat bozulması gibi çevresel zararlara yol açabilir.²⁰ Aşırı ziyaretçi sayısı, ekolojik taşıma kapasitesini aşarak endemik bitki popülasyonlarına zarar verebilir.²⁰
• Bilgi Eksikliği ve Kapasite Yetersizliği: Türkiye’de flora ve fauna türlerinin tespiti ve kayıt altına alınması çalışmaları görece yenidir.⁴ Bilgi derleme eksikliği, ileri teknoloji ve araştırıcı personel kapasite eksikliği, gösterge türlerin tespit edilememesi, türlerin ekonomik ve genetik potansiyelinin yeterince tanınmaması, ekosistem çeşitliliği ve dinamizmi konusunda araştırma eksikliği gibi sorunlar, etkin koruma ve yönetim stratejilerinin geliştirilmesini zorlaştırmaktadır.⁴

5.2. Sürdürülebilir Yönetim Stratejileri ve Öneriler

Türkiye’nin eşsiz endemik bitki çeşitliliğini korumak ve turizm potansiyelini sürdürülebilir bir şekilde değerlendirmek için çok yönlü stratejilerin uygulanması gerekmektedir:

5.2.1. İdari Önlemler:

• Entegre Alan Yönetimi ve Yönetim Planları: Korunan alanlarda, özgün kaynak değerlerini detaylı bir şekilde içeren yönetim planları oluşturulmalı ve tehditler ile fırsatlar belirlenmelidir. Tüm ilgi ve çıkar gruplarının desteğini alacak entegre alan yönetimi yaklaşımı benimsenmelidir.²⁰
• Güncel Veri Tabanı Oluşturulması ve İzleme: Ülke düzeyinde güncel bir biyolojik çeşitlilik veri tabanı (örneğin Nuh’un Gemisi Biyolojik Çeşitlilik Veritabanı) oluşturulmalı ve yapılacak faaliyetlerden önce o bölgedeki tüm endemik ve nadir türler ile yayılış alanları kontrol edilerek faaliyete izin verilmelidir.⁴
• IUCN Listelerinin Güncelliği: Türkiye florası için IUCN tehlike kategorisi listeleri sürekli güncel tutulmalı, bilimsel çalışmaların ve tür koruma çalışmalarının gerçekçi ve daha etkin uygulanmasına imkan tanınmalıdır.²⁰
• Tohum Gen Bankalarında Depolama: Milli Botanik Bahçesi ve tohum gen bankaları, yeterli uzman personelle desteklenerek tehlike kategorisinde bulunan her türün tohum örneklerinin mutlaka tohum bankalarında saklanması sağlanmalıdır.²⁰
• Yetkin Uzman Personel İstihdamı ve Eğitimi: Konudan sorumlu kamu kurumlarında endemik ve nadir bitkilerin tanımlanması, tanınması, izlenmesi, korunması ve üretimi konularında yetkin uzman personel istihdamı artırılmalı ve mevcut personelin yetkin duruma getirilmesi için önlemler alınmalıdır.²⁰
• Çok Disiplinli Çalışma Grupları: Endemik ve nadir taksonların korunması ve sürdürülebilir kullanımı konusunda farklı uzmanlık alanları ve meslek disiplinlerinden yetkin uzmanlarla birlikte çalışılmalıdır.²⁰
• Rekreasyonel Faaliyetlerde Kapasite Belirlemesi: Korunan alanlardaki rekreasyonel faaliyetler sınırlandırılmalı, “ekolojik taşıma kapasitesi” ve “psikolojik taşıma kapasitesi” gibi kavramlar dikkate alınarak ziyaretçi sayıları belirlenmelidir.²⁰
• Bilimsel Çalışmaların Düzenlenmesi: Kontrolsüz, kısa süreli ve birbirinden bağımsız bilimsel çalışmaların doğal popülasyonlar üzerindeki baskısı azaltılmalı, daha büyük ölçekli ve ülkesel düzeyde planlanmış çalışmalarla ex-situ koruma ve koleksiyonlar oluşturulmalıdır.²⁰
• Habitat Bazlı Koruma: Koruma çalışmalarının öncelikle habitat bazlı yürütülmesi, ekolojik döngüsü kuvvetli habitatların doğal koruma alanı olarak muhafazasını kolaylaştıracaktır.²⁰

5.2.2. Teknik Önlemler:

• In-situ Koruma Şekilleri: Milli parklar ve doğa koruma alanlarındaki eylem planlarının türleri ve habitatları koruma konusundaki eksiklikleri giderilmeli, etkin denetim sağlanmalı ve amaç dışı kullanımlar engellenmelidir. Halkı bilinçlendirme yöntemleri olarak uygulanan tel örgü ve çitlerle çevirme veya resimli tabelaların etkisi sorgulanmalı, uygun in-situ koruma yöntemine uzman bir kurul tarafından karar verilmelidir.²⁰
• Ex-situ Koruma Alanlarının Artırılması ve Organize Edilmesi: Farklı ekolojik koşulların sağlanabildiği bölge ve rakımlarda yeteri sayıda türle ex-situ koruma alanları oluşturulmalı ve bu alanlar tek yönetim sistemi altında birleştirilerek ülkesel ölçekte birlik ve eşgüdüm sağlanmalıdır.²⁰
• Doğal Popülasyonların Takviyelerle Güçlendirilmesi: Doğal ortamlarında zayıflayan popülasyonlar için popülasyon genetiği kuralları çerçevesinde üretimler yapılarak, doğal popülasyonlara takviye yapılarak güçlendirilmesi mümkündür.²⁰
• Zorunlu Durumlarda Nakillerle Popülasyonun Uygun Alanlara Taşınması: Ülke menfaatleri gereği ya da tüm çabalara rağmen türlerin bulundukları habitatlarda korunması mümkün olmadığında, üretimi yapılarak eşdeğer ekolojik koşullara sahip başka lokasyonlara taşınması sağlanmalıdır.²⁰

5.2.3. Sosyal ve Hukuki Önlemler:

• Kolluk Kuvvetlerinin ve Halkın Bilinçlendirilmesi: Doğal kaynakların en etkin korunması, bilinçli ve görevini iyi yapan kolluk kuvvetleri ile mümkündür. Kırsal kesimdeki halkın biyolojik kaçakçılık konusunda bilinçlendirilmesi ve ihbar sisteminin etkin şekilde çalıştırılması kolluk kuvvetlerinin başarısını artıracaktır.²⁰
• Biyokaçakçılıkla Daha Etkin Mücadele: Kırsal kesimde yaşayan vatandaşların ve kolluk kuvvetleri personelinin endemik ve nadir bitkilerin önemi ve biyokaçakçılık konusunda bilinçlendirilmesi öncelikli konular arasında yer almalıdır. Yerel halkın kaygıları giderilmeli ve onlara güvence verilmelidir.²⁰
• Yasal Düzenlemeler ve Politikalar: Genetik kaynakların korunması ve sürdürülebilir kullanımı konusunda ihtiyaç duyulan yasal düzenlemeler yapılmalı ve politikalar geliştirilmelidir. Tohumculuk kanununda belirtilen genetik kaynaklarla ilgili maddesi uygulanmalıdır.⁴
• Ulusal ve Küresel Eylem Planları: “Sürdürülebilir Biyolojik Çeşitlilik ve Gen Bankaları Yönetimi ile Genetik Kaynakların Korunması, Kullanımı ve Ekonomiye Entegrasyonu” Ulusal Eylem Planı ve bunu takiben Küresel Eylem Planı hazırlanmalıdır.⁴

6. Sonuç ve Öneriler

Türkiye, biyo-coğrafi konumu ve jeolojik geçmişi sayesinde dünya üzerindeki en zengin endemik bitki çeşitliliğine sahip ülkelerden biridir. Yaklaşık 12.000 bitki taksonu ve %32 ila %34.4 arasında değişen endemizm oranıyla, Türkiye’nin florası tek başına tüm Avrupa kıtasıyla kıyaslanabilir düzeydedir. Bu durum, ülkeye küresel biyoçeşitlilik korumasında kritik bir sorumluluk yüklemektedir. Özellikle Toroslar, Bolkar, Erciyes, Amanos, Tuz Gölü ve Göller Yöresi gibi “endemizm sıcak noktaları”, bu zenginliğin yoğunlaştığı ve özel koruma gerektiren alanlardır.

Ancak, bu paha biçilmez doğal miras, habitat kaybı, iklim değişikliği, aşırı otlatma, bilinçsiz toplama ve biyokaçakçılık gibi ciddi tehditler altındadır. Birçok endemik türün “Kritik Tehlikede” (CR) veya “Tehlikede” (EN) kategorilerinde yer alması, acil ve kapsamlı koruma önlemlerinin alınmasının zorunluluğunu ortaya koymaktadır.

Türkiye’nin bu eşsiz ekosistem çeşitliliği, aynı zamanda sürdürülebilir turizm ve özellikle botanik turizmi için büyük bir potansiyel sunmaktadır. Ekoturizm, doğal alanları korurken yerel topluluklara ekonomik fayda sağlayan, düşük etkili bir turizm modelidir. Muş Lalesi gibi örnekler, botanik turizminin yerel kalkınmaya nasıl katkı sağlayabileceğini göstermektedir. Turistlerin yerel ekonomiye doğrudan katkıları, kültürel etkileşim ve çevresel farkındalığın artması, bu turizm türünün olumlu sosyal etkilerini pekiştirmektedir. Türkiye’nin mevcut milli parkları, tabiat parkları ve yürütülen çeşitli ekoturizm projeleri, bu potansiyelin değerlendirilmesi için önemli bir altyapı sunmaktadır.

Bu bağlamda, Türkiye’nin endemik bitki çeşitliliğini korumak ve turizm alanında sürdürülebilir bir şekilde değerlendirmek için aşağıdaki öneriler sunulmaktadır:

1. Koruma Öncelikli Alanların Belirlenmesi ve Yönetimi: Endemizm açısından zengin “mikro-sıcak noktalar” öncelikli koruma alanları olarak belirlenmeli ve bu alanlar için entegre, bilimsel temelli yönetim planları hazırlanmalıdır. Bu planlar, ekolojik taşıma kapasitesi dikkate alınarak ziyaretçi sayılarını sınırlamalı ve insan etkilerini en aza indirmelidir.
2. Bilimsel Araştırma ve Veri Yönetiminin Güçlendirilmesi: Endemik bitki türlerinin envanter çalışmaları hızlandırılmalı, “Nuh’un Gemisi Biyolojik Çeşitlilik Veritabanı” gibi ulusal veri tabanları sürekli güncellenmeli ve bu verilere dayalı izleme sistemleri etkinleştirilmelidir. Tohum gen bankaları güçlendirilmeli ve tehlike altındaki türlerin tohumları korunmalıdır.
3. Biyokaçakçılıkla Mücadele ve Yasal Düzenlemeler: Endemik türlerin yasa dışı toplanması ve ticaretiyle mücadele için kolluk kuvvetleri ve yerel halkın bilinçlendirilmesi artırılmalı, caydırıcı yasal düzenlemeler güçlendirilmelidir.
4. Sürdürülebilir Botanik Turizmi Ürünlerinin Geliştirilmesi: Endemik bitki çeşitliliğine odaklanan, küçük gruplarla yapılan, uzman rehberler eşliğindeki botanik turizmi rotaları ve programları geliştirilmelidir. Bu programlar, ziyaretçilere çevre bilinci kazandırmayı ve yerel kültüre saygıyı teşvik etmelidir.
5. Yerel Halkın Katılımı ve Ekonomik Faydaların Paylaşımı: Ekoturizm projelerinde yerel halkın aktif katılımı sağlanmalı ve elde edilen ekonomik faydaların büyük bir kısmı doğrudan yerel topluluklara aktarılmalıdır. Bu, yerel halkın doğal kaynakları koruma konusundaki motivasyonunu artıracaktır.
6. Çevresel Eğitim ve Farkındalık: Toplumun her kesiminde, özellikle genç nesiller arasında, endemik bitkilerin önemi ve biyoçeşitlilik koruma bilinci artırılmalıdır. Okul programlarına ve halka yönelik eğitim faaliyetlerine ağırlık verilmelidir.
7. İklim Değişikliğinin Etkilerine Karşı Adaptasyon: İklim değişikliğinin endemik bitki türleri üzerindeki olumsuz etkilerini azaltmaya yönelik adaptasyon stratejileri geliştirilmeli, türlerin yaşam alanlarının korunması ve gerektiğinde uygun alanlara taşınması gibi teknik önlemler planlanmalıdır.

Bu stratejilerin bütüncül bir yaklaşımla uygulanması, Türkiye’nin endemik bitki zenginliğini gelecek nesillere aktarırken, aynı zamanda bu eşsiz doğal mirası sürdürülebilir bir şekilde turizm potansiyeline dönüştürmesine olanak sağlayacaktır.